• राजेन्द्र महर्जन 

इतिहासकार जोन ह्वेल्पटनका अनुसार राणा शासकहरु, विशेषतः शमशेरहरु आफू र आफ्नो शासनलाई ‘पवर्तेहरु’, विशेष रुपमा ठकुरी–क्षेत्री जातहरुका नैसर्गिक च्याम्पियनका रुपमा प्रस्तुत गर्दथे, जुन जातसँग उनीहरुको रगत जोडिएको थियो ।

कमलप्रकाश मल्लका अनुसार यही क्रममा उनीहरुले सन् १९०५ मा अड्डा अदालतमा पर्वते भाषा (पहिले खस कुरा, पछि नेपाली भाषा)का लिखतलाई मात्रै मान्यता दिइने र अन्य भाषाका दस्तावेजलाई मूल्य नदिने घोषणा लागू गरेका थिए । त्यस घोषणालाई अथ्र्याउँदै ह्वेल्पटन लेख्छन्, ‘यस्ता प्रयासको नेपथ्यमा राणाशासनविरुद्ध भएका विरोध मूल रुपमा नेवारहरुबाट प्रेरित रहेको अर्थमा चित्रित गर्ने उद्देश्य थियो ।’

ह्वेल्पटनका अनुसार ‘राणा शासनको विरोधमा देखिएको राजनीतिक क्रियाशीलताको पृष्ठभूमिमा पर्वते प्रभुत्वविरुद्ध अन्य समुदायमा रहेको आक्रोशको आयाम पनि छ नै । राणा शासकहरुले आफैले पनि ब्रिटिस शासकहरुसामु नेपाल प्रजा परिषद नामक पार्टी नै मूल रुपमा नेवारहरुको सिर्जनाको रुपमा प्रस्तुत गरेका थिए ।

धर्मभक्त माथेमाले सबैभन्दा पहिले भर्ती गरेका अर्का नेवार गणेशमान सिंहलाई सदस्य बनाउने क्रममा सामान्यतः पर्वते प्रभुत्वविरुद्ध केन्द्रित विद्रोहको संकेत गरेका थिए । सायद, एक नेवारले अर्को नेवारलाई भर्ती गर्दा सामान्यतः पर्वते प्रभुत्वविरुद्ध केन्द्रित विद्रोहको कुरा सुनाउँदा नै उचित हुने विश्वास गरिएको हुनसक्छ

शुक्रराज जोशीलाई सिंहदरबार ल्याइँदा जुद्ध शमशेरले फैसला अघि भनेका थिए, ‘यी सबैको नाइके तैं होस्, तँलाई पल्टनले कुल्चाएर मार्नुपर्छ ।’ फैसला सुनाएपछि पनि शुक्रराजदेखि विशेष रुपले नै क्रुद्ध हुँदै ‘नेवार… ज्यापु..’ इत्यादि शब्दहरु प्रयोग गर्दै गाली गर्दै रहे, जसको प्रतिवाद शुक्रराजले पनि गरे